Η μάθηση και η παιδαγωγική σχέση στην παιδαγωγική της ενδυνάμωσης
Η διαδικασία της μάθησης είναι αντικείμενο διαπραγμάτευσης και απαιτεί την καθοδήγηση του δασκάλου και μια αμοιβαία άσκηση εξουσίας τόσο από τους δασκάλους, όσο και από τους μαθητές. Ο Shor δηλώνει ότι η παιδαγωγική του δεν είναι «αντιαυταρχική» (με την έννοια του Summerhill), ή μη δομημένη. Δάσκαλοι και μαθητές δεν μπορούν να δρουν αυθαίρετα. Υπάρχουν όρια και στις δύο πλευρές.
Στη μετάβαση από τον εκπαιδευτικό μονόλογο , στον παιδαγωγικό διάλογο της ενδυνάμωσης, δάσκαλοι και μαθητές θα ένιωθαν χαμένοι αν η δασκαλοκεντρικά δομημένη μορφή του μαθήματος περνο΄λυσε απότομα στο άλλο άκρο του απόλυτου μαθητοκεντρισμού. Οι εμπειρίες του δημοκρατικού διαλόγου μπορούν να αφομοιωθούν μόνο μέσα από εκτεταμένη εμπειρία σε εναλλακτικές δομές. (Shor,Ι,1992:260), Οι κυρίαρχες ιδεολογίες της Δύσης λειτουργούν σαν ένα αόρατο σύνορο γύρω από την κριτική φαντασία και σκέψη. Έτσι η διαπραγμάτευση των πολιτικών και κοινωνικών περιορισμών της ελευθερίας μας, γίνεται πολύ δύσκολη μια και η κυρίαρχη ιδεολογία έχει διαμορφώσει «ασυναίσθητα όρια στον δημόσιο λόγο και φαντασία» (Shor,Ι,1992:72), ενώ η κριτική εξέταση όντας ένα άγνωστο πεδίο, δημιουργεί στάση αμηχανίας. Αυτά τα ασυναίσθητα όρια ενυπάρχουν τόσο στους δασκάλους όσο και στους μαθητές.
Ο Shor υιοθετεί την αναλυτική έρευνα των δεδομένων του. Σε αντιστοιχία με την έρευνα που υιοθετεί ο Freire στο θεματικό σύμπαν των αναλφάβητων μαθητών του, ο Shor μελετά τα κοινωνικοπολιτικά δεδομένα του δικού του πλαισίου. Δάσκαλοι και μαθητές αλλά και το ίδιο το εκπαιδευτικό σύστημα, φέρουν στοιχεία που υποβοηθούν αλλά και εμποδίζουν την παιδαγωγική της ενδυνάμωσης. Ο Shor τα περιγράφει αναλυτικά και μέσα από τη παρουσίαση της πρακτικής του, προτείνει τρόπους , εντοπίζει τα σημεία και δίνει παραδείγματα για να ξεπεραστούν τα εμπόδια και να αξιοποιηθούν όσα ενισχύουν την παιδαγωγική της ενδυνάμωσης.
Δηλώνει πως η παιδαγωγική που προτείνει είναι διαλογική. Η διαλογική διαπραγμάτευση είναι η καρδιά της μεθόδου του. Ο διάλογος είναι ταυτόχρονα δομημένος και δημιουργικός. Ξεκινά και κατευθύνεται από ένα κριτικό δάσκαλο, αλλά είναι δημοκρατικά ανοικτός στη παρέμβαση των φοιτητών. Εξελίσσεται με βάση τη συνεργασία δασκάλων και μαθητών και δεν έχει σχέση ούτε με την καθημερινή προσωπική συζήτηση, ούτε με την καθοδηγούμενη από το δάσκαλο ανταλλαγή απόψεων. Η ισορροπία ανάμεσα στην αρχή του δασκάλου και τη συμβολή των μαθητών είναι το κλειδί για να γίνει η διαδικασία κριτική και δημοκρατική. Οι διαλογικοί δάσκαλοι παρέχουν στους μαθητές μια ανοιχτή δομή για να την εξελίξουν.(Shor,1992:85) Μπορεί να νοηθεί σαν δίαυλος επικοινωνίας που συνδέει τους ανθρώπους μεταξύ τους ετοιμάζοντάς τους για την αναστοχαστική δράση. Eνώνει τους ανθρώπους μέσα από τους Λόγους τους ενώ ταυτόχρονα συνδέει τη διαδικασία αναστοχασμού με τη διαδικασία της δράσης .(Shor,1992:86) Για το Shor ενδυνάμωση σημαίνει ότι δάσκαλοι και μαθητές από κοινού επανανακαλύπτουν τις κουλτούρες που έχουν μάθει σε μια άνιση καθεστηκυία τάξη. Σ΄αυτή την από κοινού επανανακάλυψη, δημιουργούν μια νέα κριτική κουλτούρα στα ερείπια του συντηρητικού παραδείγματος. Αυτή η νέα κουλτούρα είναι ένας Αμφίδρομος Λόγος, ένα δημοκρατικό επίτευγμα διαλόγου που ο Shor αποκαλεί Τρίτο Λόγο, επειδή είναι διαφορετικός από τους δυο αντιμαχόμενους στο χώρο της σχολικής τάξης Λόγους, αυτό του μη ακαδημαϊκού καθημερινού Λόγου και του ακαδημαϊκού Λόγου του επίσημου σχολικού- ακαδημαϊκού γραμματισμού. Είναι ένας Διαλογικός Λόγος που προκύπτει όταν μαθητές και δάσκαλοι επικοινωνούν σε μια από κοινού διερεύνηση. Είναι ταυτόχρονα ακαδημαϊκός και επικοινωνιακός, κριτικός και κατανοητός.
Μπορεί τελικά η παιδαγωγική της ενδυνάμωσης, η απελευθερωτική αγωγή του Freire ή οποιαδήποτε παιδαγωγική να οδηγήσει σε κοινωνική αλλαγή; O Shor απαντά πως μέσα από την απελευθερωτική εκπαίδευση μπορούμε να πραγματοποιήσουμε κάποιες τοπικές αλλαγές στην τάξη που δεν θα πρέπει να τις συγχέουμε με τις αλλαγές στην ευρύτερη κοινωνία, αν και αυτές οι άμεσες αλλαγές μπορούν να γίνουν παράγοντες ενός ευρύτερου μετασχηματισμού. O Φρειρε προεκτείνει αυτό που ο Shor για πολιτικούς λόγους δεν μπορεί να αρθρώσει. «Η εκπαίδευση μπορεί να μην είναι το κέντρο του κοινωνικού μετασχηματισμού. Ωστόσο ο μετασχηματισμός ο ίδιος είναι ένα εκπαιδευτικό γεγονός. Ο μετασχηματισμός μας διδάσκει, μας διαμορφώνει και μας επαναδιαμορφώνει. Η εκπαίδευση μας βοηθά να αποσαφηνίσουμε και να αποκαλύψουμε τις συνθήκες μέσα στις οποίες βρισκόμαστε. Έτσι η απελευθερωτική εκπαίδευση πρέπει να αντιμετωπίζεται σαν κάτι που επεκτείνεται έξω από τα στενά όρια της σχολικής τάξης, στη δράση μέσα από τα κοινωνικά κινήματα που παλεύουν ενάντια στην καταπίεση".(Shor &Freire,1987:134)
Το Empowerment Education χαρακτηρίζεται από τη διεθνή βιβλιοκριτική σαν ένα βιβλίο «πηγή» ιδεών για την εφαρμογή κριτικής παιδαγωγικής πρακτικής. Είναι ένα κείμενο που σου δίνει την αίσθηση πως τίποτε δεν αναφέρεται τυχαία. Η παιδαγωγική θεωρία τεκμηριώνει μια πρακτική και η πρακτική συνδέεται (κάποιες φορές κουραστικά αναλυτικά) με την θεωρία.
Στον ελληνικό χώρο στοιχεία της θεωρίας και της πρακτικής του έχουν εφαρμοστεί στο πρόγραμμα του σχολείου των μεταναστών «Οδυσσέα» και περιγράφονται στο βιβλίο « Γραμματισμός και Συνειδητοποίηση» που περιγράφει εμπειρίες εκπαιδευτικών από τη διδασκαλία των ελληνικών σε μετανάστες με βάση τις φρεϊριανές αρχές. Η ανάγνωση του βιβλίου του Ira Shor και της σχετικής βιβλιογραφίας, δίνει τη δυνατότητα να κατανοήσουμε σε μεγαλύτερο βάθος πώς η εκπαίδευση μπορεί να λειτουργήσει σαν εργαλείο απελευθέρωσης αλλά και σαν εργαλείο καταπίεσης. Ο Shor, όντας ένας εκπαιδευτικός της πράξις αναδεικνύει της σύνδεση της θεωρίας του με την πρακτική του, τηρώντας αυτό που ό ίδιος υποστηρίζει. Αιτιολογεί επαρκώς όσες αποκλίσεις παρουσιάζει από τη θεωρία του Freire και κάνει κατανοητή στον υποψιασμένο αναγνώστη την απόκλιση ακόμη και από τις δικές του θέσεις, μέσα από την ανάλυση των συνθηκών στις οποίες ζει και εργάζεται.
Στη μετάβαση από τον εκπαιδευτικό μονόλογο , στον παιδαγωγικό διάλογο της ενδυνάμωσης, δάσκαλοι και μαθητές θα ένιωθαν χαμένοι αν η δασκαλοκεντρικά δομημένη μορφή του μαθήματος περνο΄λυσε απότομα στο άλλο άκρο του απόλυτου μαθητοκεντρισμού. Οι εμπειρίες του δημοκρατικού διαλόγου μπορούν να αφομοιωθούν μόνο μέσα από εκτεταμένη εμπειρία σε εναλλακτικές δομές. (Shor,Ι,1992:260), Οι κυρίαρχες ιδεολογίες της Δύσης λειτουργούν σαν ένα αόρατο σύνορο γύρω από την κριτική φαντασία και σκέψη. Έτσι η διαπραγμάτευση των πολιτικών και κοινωνικών περιορισμών της ελευθερίας μας, γίνεται πολύ δύσκολη μια και η κυρίαρχη ιδεολογία έχει διαμορφώσει «ασυναίσθητα όρια στον δημόσιο λόγο και φαντασία» (Shor,Ι,1992:72), ενώ η κριτική εξέταση όντας ένα άγνωστο πεδίο, δημιουργεί στάση αμηχανίας. Αυτά τα ασυναίσθητα όρια ενυπάρχουν τόσο στους δασκάλους όσο και στους μαθητές.
Ο Shor υιοθετεί την αναλυτική έρευνα των δεδομένων του. Σε αντιστοιχία με την έρευνα που υιοθετεί ο Freire στο θεματικό σύμπαν των αναλφάβητων μαθητών του, ο Shor μελετά τα κοινωνικοπολιτικά δεδομένα του δικού του πλαισίου. Δάσκαλοι και μαθητές αλλά και το ίδιο το εκπαιδευτικό σύστημα, φέρουν στοιχεία που υποβοηθούν αλλά και εμποδίζουν την παιδαγωγική της ενδυνάμωσης. Ο Shor τα περιγράφει αναλυτικά και μέσα από τη παρουσίαση της πρακτικής του, προτείνει τρόπους , εντοπίζει τα σημεία και δίνει παραδείγματα για να ξεπεραστούν τα εμπόδια και να αξιοποιηθούν όσα ενισχύουν την παιδαγωγική της ενδυνάμωσης.
Δηλώνει πως η παιδαγωγική που προτείνει είναι διαλογική. Η διαλογική διαπραγμάτευση είναι η καρδιά της μεθόδου του. Ο διάλογος είναι ταυτόχρονα δομημένος και δημιουργικός. Ξεκινά και κατευθύνεται από ένα κριτικό δάσκαλο, αλλά είναι δημοκρατικά ανοικτός στη παρέμβαση των φοιτητών. Εξελίσσεται με βάση τη συνεργασία δασκάλων και μαθητών και δεν έχει σχέση ούτε με την καθημερινή προσωπική συζήτηση, ούτε με την καθοδηγούμενη από το δάσκαλο ανταλλαγή απόψεων. Η ισορροπία ανάμεσα στην αρχή του δασκάλου και τη συμβολή των μαθητών είναι το κλειδί για να γίνει η διαδικασία κριτική και δημοκρατική. Οι διαλογικοί δάσκαλοι παρέχουν στους μαθητές μια ανοιχτή δομή για να την εξελίξουν.(Shor,1992:85) Μπορεί να νοηθεί σαν δίαυλος επικοινωνίας που συνδέει τους ανθρώπους μεταξύ τους ετοιμάζοντάς τους για την αναστοχαστική δράση. Eνώνει τους ανθρώπους μέσα από τους Λόγους τους ενώ ταυτόχρονα συνδέει τη διαδικασία αναστοχασμού με τη διαδικασία της δράσης .(Shor,1992:86) Για το Shor ενδυνάμωση σημαίνει ότι δάσκαλοι και μαθητές από κοινού επανανακαλύπτουν τις κουλτούρες που έχουν μάθει σε μια άνιση καθεστηκυία τάξη. Σ΄αυτή την από κοινού επανανακάλυψη, δημιουργούν μια νέα κριτική κουλτούρα στα ερείπια του συντηρητικού παραδείγματος. Αυτή η νέα κουλτούρα είναι ένας Αμφίδρομος Λόγος, ένα δημοκρατικό επίτευγμα διαλόγου που ο Shor αποκαλεί Τρίτο Λόγο, επειδή είναι διαφορετικός από τους δυο αντιμαχόμενους στο χώρο της σχολικής τάξης Λόγους, αυτό του μη ακαδημαϊκού καθημερινού Λόγου και του ακαδημαϊκού Λόγου του επίσημου σχολικού- ακαδημαϊκού γραμματισμού. Είναι ένας Διαλογικός Λόγος που προκύπτει όταν μαθητές και δάσκαλοι επικοινωνούν σε μια από κοινού διερεύνηση. Είναι ταυτόχρονα ακαδημαϊκός και επικοινωνιακός, κριτικός και κατανοητός.
Μπορεί τελικά η παιδαγωγική της ενδυνάμωσης, η απελευθερωτική αγωγή του Freire ή οποιαδήποτε παιδαγωγική να οδηγήσει σε κοινωνική αλλαγή; O Shor απαντά πως μέσα από την απελευθερωτική εκπαίδευση μπορούμε να πραγματοποιήσουμε κάποιες τοπικές αλλαγές στην τάξη που δεν θα πρέπει να τις συγχέουμε με τις αλλαγές στην ευρύτερη κοινωνία, αν και αυτές οι άμεσες αλλαγές μπορούν να γίνουν παράγοντες ενός ευρύτερου μετασχηματισμού. O Φρειρε προεκτείνει αυτό που ο Shor για πολιτικούς λόγους δεν μπορεί να αρθρώσει. «Η εκπαίδευση μπορεί να μην είναι το κέντρο του κοινωνικού μετασχηματισμού. Ωστόσο ο μετασχηματισμός ο ίδιος είναι ένα εκπαιδευτικό γεγονός. Ο μετασχηματισμός μας διδάσκει, μας διαμορφώνει και μας επαναδιαμορφώνει. Η εκπαίδευση μας βοηθά να αποσαφηνίσουμε και να αποκαλύψουμε τις συνθήκες μέσα στις οποίες βρισκόμαστε. Έτσι η απελευθερωτική εκπαίδευση πρέπει να αντιμετωπίζεται σαν κάτι που επεκτείνεται έξω από τα στενά όρια της σχολικής τάξης, στη δράση μέσα από τα κοινωνικά κινήματα που παλεύουν ενάντια στην καταπίεση".(Shor &Freire,1987:134)
Το Empowerment Education χαρακτηρίζεται από τη διεθνή βιβλιοκριτική σαν ένα βιβλίο «πηγή» ιδεών για την εφαρμογή κριτικής παιδαγωγικής πρακτικής. Είναι ένα κείμενο που σου δίνει την αίσθηση πως τίποτε δεν αναφέρεται τυχαία. Η παιδαγωγική θεωρία τεκμηριώνει μια πρακτική και η πρακτική συνδέεται (κάποιες φορές κουραστικά αναλυτικά) με την θεωρία.
Στον ελληνικό χώρο στοιχεία της θεωρίας και της πρακτικής του έχουν εφαρμοστεί στο πρόγραμμα του σχολείου των μεταναστών «Οδυσσέα» και περιγράφονται στο βιβλίο « Γραμματισμός και Συνειδητοποίηση» που περιγράφει εμπειρίες εκπαιδευτικών από τη διδασκαλία των ελληνικών σε μετανάστες με βάση τις φρεϊριανές αρχές. Η ανάγνωση του βιβλίου του Ira Shor και της σχετικής βιβλιογραφίας, δίνει τη δυνατότητα να κατανοήσουμε σε μεγαλύτερο βάθος πώς η εκπαίδευση μπορεί να λειτουργήσει σαν εργαλείο απελευθέρωσης αλλά και σαν εργαλείο καταπίεσης. Ο Shor, όντας ένας εκπαιδευτικός της πράξις αναδεικνύει της σύνδεση της θεωρίας του με την πρακτική του, τηρώντας αυτό που ό ίδιος υποστηρίζει. Αιτιολογεί επαρκώς όσες αποκλίσεις παρουσιάζει από τη θεωρία του Freire και κάνει κατανοητή στον υποψιασμένο αναγνώστη την απόκλιση ακόμη και από τις δικές του θέσεις, μέσα από την ανάλυση των συνθηκών στις οποίες ζει και εργάζεται.